نهضت آزادی با صدور بیانیه ای درتاریخ ۳۰/ ۴/ ۱۳۶۴هدف از شرکت در چهارمین دورۀ انتخابات ریاست جمهوری را درخواستهای عدۀ کثیری ازمردم دانسته واعلام داشت: "به منظور اتمام حجّت ورفع هرگونه شبهه دراین زمینه" دست به این اقدام زده است و درادامه آورده است:
"این نام نویسی نه بدان معناست که ما شرایط آزادی وامنیت وامانت در انتخابات را عملاً تحقق یافته می دانیم ونه بدان مفهوم است که درصورت عدم تحقق شرایط فوق لزوماً تاآخرین مرحله درانتخابات شرکت خواهیم نمود ."
و دربیانیّۀ دیگری به محدودیت های سر راه رئیس جمهور منتخب اشاره کرده و نوشت:
"مردم می پرسند اگر ملت در انتخابات شرکت کرد و باوجود انواع خطرات ومحدودیت ها وموانع توانست رئیس جمهور مورد قبول خودرا بااکثریتی قاطع انتخاب کند ،با وجود تعدد مراکز قدرت وتصمیم گیری درچارچوب نظام حاکم بانقش قیمومیّت روحانیّت رئیس جمهور به تنهائی چگونه خواهد توانست گام موثری در رفع مشکلات اساسی بردارد ؟"
در انتخابات چهارمین دورۀ ریاست جمهوری اسلامی ایران ۵۰ نفر نامزد شده بودند از جمله: آیةالله سید علی خامنه ای، مرحوم مهندس مهدی بازرگان، مرحوم دکتر ابراهیم یزدی، مرحوم سید احمد صدرحاج سیدجوادی، دکتر سید محمود کاشانی و مرحوم حبیب الله عسگر اولادی اما شورای نگهبان همۀ نامزدها را به جز آقایان خامنه ای، کاشانی وعسگر اولادی رد صلاحیت نمود. و علت ردّ مهندس بازرگان که از بنیانگذاران ودبیرکل نهضت آزادی بود را حمایت از عباس امیر انتظام که به اتهام جاسوسی برای بیگانگان در آن هنگام درزندان به سر می برد و عدم صلاحیّت ایشان (صالح نبودن) ووابستگی به حزب مذکور که آن را غیر قانونی می دانستند ،عنوان کردند. همان زمان، آیةالله خزعلی از اعضای وقت شورای نگهبان در مصاحبهای عمده دلایل رد صلاحیت بازرگان را مواضع او در خصوص انحلال مجلس خبرگان، حمایت از مواضع ضدّ اسلامی حسن نزیه، مخالفت با ولایت فقیه و مبانی جمهوری اسلامی و استعفا از دولت در اعتراض به تسخیر لانه جاسوسی آمریکا اعلام کرد و گفت:
«ملت عزیز ما خیلی سنگین و باوقار با شما رفتار دارند، اما شما (بازرگان) لجاجت به خرج میدهید، چون میترسم آینده تیرهتری را داشته باشید. به حمدلله در مقاطع حساس همه نهادها به خصوص شورای نگهبان ایستادهاند و نمیگذارند، بنیصدر دیگری روی کار بیاید، و لو این که به قیمت جانشان تمام شود، ما از روی قانون عمل میکنیم. در قانون آمده است، ریاست جمهوری باید ایرانیالاصل، مدیر و مدبر، شجاع و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی باشد، اما شما را معتقد به مبانی جمهوری اسلامی نیافتیم و شما مخالف ولایت فقیه هستید!»
هاشمی رفسنجانی در گزارش روز ۲ / ۵ / ۱۳۶۴ به گونه ای به این مسأله اشاره و می نویسد:
"شب با سران قوا، مهمان نخست وزیر [مهندس میرحسین موسوی] بودیم. دربارۀ نامزدی مهندس مهدی بازرگان درانتخابات ریاست جمهوری بحث شد. گویا شورای نگهبان اورا صالح نمی داند."
مهندس بازرگان نیز ساکت ننشست و طی مصاحبه ای با نیوزویک با اشاره به ردّ صلاحیّت خود در انتخابات گفت: «چون حاکمیّت میدید که ممکن است ما در انتخابات حائز اکثریت باشیم، چنین تصمیمی گرفت»
واین ردّ صلاحیت ها وعدم وجودرقیب مؤثر راه رابرای انتخاب آسان آیةالله خامنه ای هموار نمود و مشخص شد که صـِرف برگزاری انتخابات مطرح است نه رقابت سالم وآزاد واین مسأله را هاشمی رفسنجانی درخاطرات روز ۷/ ۵ / ۱۳۶۴ خود به گونه ای مطرح ومی نویسد:
« عصر در جلسۀ شورای مرکزی روحانیت مبارز تهران شرکت کردم. تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری مطرح بود. قرارشد بیشتر روی اصل شرکت مردم درانتخابات صحبت کنیم. چون که آقای خامنه ای شخصاً احتیاج به تبلیغ ندارند و رقیبی هم نیست. شورای نگهبان همۀ نامزدها به جز سه نفر آقایان خامنه ای، عسگر اولادی و محمود کاشانی را ردّ [صلاحیّت] کرده است. حذف مهندس بازرگان بی مسأله نخواهد بود .»
ردّ صلاحیّت مرحوم بازرگان، نخست وزیر دولت موقت ایران بازتاب گسترده ای در رسانه های خارجی داشت از جمله رادیو بی بی سی درتاریخ ۱۳۶۴/۵/۲۲ بیان داشت:
"تصمیم شورای نگهبان درعدم تأیید بازرگان هیجان موجود دراین انتخابات راازبین برد . تمایل بازرگان به شرکت درانتخابات نشان دهندۀ دومسأله بود یکی اینکه انتخابات آزاد خواهد بود ودیگر اینکه ازطریق انتخابات می توان درخطّ مشی کنونی دولت نسبت به جنگ واقتصاد وآزادیهای فردی تغییراتی ایجاد کرد .... به هرحال تصمیم شورای نگهبان در ردّ بازرگان حاکی ازنگرانی درون رژیم بود. چون بازرگان می توانست نه تنها رأی مسلمانان و میلیون ها میانه رو رابه صورت طبیعی جلب کند بلکه بسیاری از مخالفان نیز به او رأی می دادند. البته نه به طرفداری از او بلکه به مخالفت با دولت اگر آزادی کامل درایران وجود می داشت نمی توان گفت بازرگان برنده نمی شد. "
همچنین رادیو آمریکا در ۲۳/۵/۱۳۶۴ گفت: " به نوشتۀ گزارشگر فاین نشنال تایمز بسیاری از ایرانیان ، نهضت آزادی را که بازرگان برآن سرپرستی می کند تنها امید صلح درجنگ می دانند. خبرگزاری آسوشیتدپرس درگزارش خود نوشت ملاهای حاکم برایران کاندیدای صلح یعنی مهدی بازرگان را فاقد صلاحیت تشخیص دادند و راه را برای گزینش آسان دوبارۀ خامنه ای هموار کردند ."
تحریم انتخابات
باردّ صلاحیّت شدن مرحوم مهندس بازرگان ودیگر اعضای مؤثر نهضت آزادی از سوی شورای نگهبان ، این حزب با صدور بیانیه ای در ۱۷ مرداد ۱۳۶۴ به عملکرد شورای مذکور شدیداً اعتراض وتلویحاً انتخابات را غیر آزاد دانسته وآن را تحریم نمود که درقسمتی از آن آمده است: "آقایان (شورای نگهبان) با تصمیم وإعمال خود وهیئت حاکمه کاری کردند که هرکس پای صندوق برود ورأی بدهد ،سند اسارت خویش را امضاء کرده ، نظامهای فاشیستی یا کمونیستی را بجای نظام جمهوری اسلامی ایران پذیرفته وبه اجراءگذارده است ."
عدم شرکت حضرات آیات عظام مرعشی نجفی، شریعتمداری و روحانی در انتخابات
نکته جالب توجه آنکه برخی از مراجع معظم تقلید باعدم شرکت خود دراین دوره به برگزاری انتخابات با این شیوه وروش اعتراض نمودند .ازجمله می توان به این خبر اشاره کرد که به علت سانسور شدید خبری در داخل کشور کسی از آن مطلع نشد: "صندوق سیّار رأی جهت اخذ رأی از مرحوم آیةالله العظمی سید کاظم شریعتمداری(ره) به درب منزل ایشان درقم برده می شود لیکن ایشان از دادن رأی خودداری می نماید. و نیز در مراجعۀ صندوق سیّار به بیت مرحوم حضرت آیةالله العظمی مرعشی نجفی وآیةالله العظمی سید صادق روحانی، از سوی اهالی منزل اظهار می شود که مراجع مذکور به خارج از شهر رفته اند. " اماخبر مذکور دررسانه های خارجی بازتاب زیادی داشت و این رسانه ها دلیل امتناع مرحوم آیةالله العظمی نجفی مرعشی(ره) از شرکت درانتخابات را ناخشنودی ایشان از ردّ صلاحیّت مهندس بازرگان اعلام کردند. وعدم شرکت مراجع عظام تقلید تا آنجا اهمیت داشت که هاشمی رفسنجانی در گزارش روزانۀ جمعه ۸ شهریورماه ۱۳۶۴ می نویسد:
"عصر احمد آقا [خمینی] آمد ودر مورد شایعۀ عدم شرکت آیةالله [سیّد شهاب الدّین مرعشی] نجفی [یکی ازمراجع تقلید] درانتخابات [ریاست جمهوری] مطالبی داشت."
به هرحال در روز جمعه ۲۵مرداد ۱۳۶۴ چهارمین دورۀ انتخابات ریاست جمهوری بدون رقابت صحیح وسالم و به نوعی تصنعی وفرمایشی و اینکه نتیجۀ وبرندۀ آن از پیش تعیین شده بود، برگزار گردید و در آن ۲۵ میلیون و۱۳۳هزار و ۸۰۲ نفر واجد شرایط بودند که از این تعداد ۱۴میلیون و ۲۳۸هزار و ۵۷۸ نفر (۵۴.۷۸درصد) شرکت کردند.
آراءنامزدهای این دوره به ترتیب عبارت بود از:
آیةالله خامنهای با ۱۲میلیون و ۲۰۵هزار رأی (۸۵درصد آراء)، سید محمود کاشانی با یک میلیون و ۴۰۲ هزار و ۹۵۳ رأی (۹.۸۵درصدآراء) و حبیب الله عسگر اولادی مسلمان با ۲۷۸هزار و ۱۱۳ رأی (۱.۹۵درصدآراء) که آیةالله خامنه ای به گونه ای که بیان شد برای بار دوم انتخاب گردید.
تو در نماز عشق چه خواندی؟